موسسه پژوهشی ماد دانش پژوهان
مرکز جامع مشاوره و انجام خدمات پژوهشی و پژوهش های دانشگاهی، شماره ثبت 19994
در اغلب دانشگاههای دنیا یکی از شرایط دریافت درجه کارشناسی ارشد و دکتری، ارائه گزارشی مکتوب از یک کار پژوهشی مستقل و مفصل است، که دانشجو با راهنمایی حداقل یکی از استادان اجرا کرده باشد. معمولا این گزارش مکتوب را در مقطع کارشناسی ارشد «پایان نامه» و در مقطع دکتری «رساله» می نامند. البته در زبان فارسی اغلب واژه «پایان نامه» عام تر است و درباره رساله های دکتری نیز به کار می رود. در بسیاری از دانشگاه ها علاوه بر ارائه این گزارش مکتوب، لازم است دانشجو با حضور در جلسه دفاع گزارشی شفاهی نیز از عملکرد خود ارائه دهد و پاسخگوی پرسش های داوران نیز باشد. از این رو، تنها ارائه متن پایان نامه شرط کافی برای احراز مدرک کارشناسی ارشد و دکتری نیست و دانشجو باید در حضور داوران توانایی خود را درباره موضوع مورد پژوهش نشان دهد. بر این اساس، موفقیت در تدوین و نگارش پایان نامه فرایندی است که ماه ها زمان می برد و در اجرای آن افراد متعددی نقش دارند. گذر از این مرحله در دوره کارشناسی ارشد به شش تا نه ماه زمان نیاز دارد. اما در دوره دکتری، بسته به شیوه تدریس در این دوره، اجرای پژوهش، تدوین و نگارش رساله در مجموع بین سه تا پنج سال، و گاهی حتی بیشتر از آن، طول می کشد. در برخی از کشورها، مثل ایران، دوره دکتری شامل دو بخش اصلی آموزش و پژوهش است. دوره آموزش که مستلزم گذراندن واحدهای مشخصی است، برای دو سال نخست پیش بینی شده و دو سال بعد، پس از موفقیت در آزمون جامع، مربوط به اجرای پژوهش و تدوین رساله است. اما در برخی از کشورها، مثل انگلستان، که دوره دکتری در آنها پژوهش محور است، دانشجویان از ابتدای دوره پژوهش خود را آغاز می کنند. آنان سه سال نخست را به اجرای پژوهش (ارائه پروپوزال، مرور پیشینه، گردآوری و تحلیل داده ها) و سال چهارم را به تدوین و نگارش متن نهایی رساله می پردازند. از این رو، زمان لازم برای نگارش رساله دکتری، بسته به شیوه مرسوم دانشگاهها، بین سه تا پنج سال متغیر است.
تعریف پایان نامه و رساله
پایان نامه که در واقع گزارش مفصلی از یک کار پژوهشی مستقل است باید دارای مشخصات و ویژگی هایی باشد که آن را از نظر استادان راهنما و مشاور و سپس نزد داوران قابل قبول سازد. اما از آنجا که معمولا اجرای پایان نامه نخستین کار پژوهشی دانشجویان است، اغلب آنان در انجام این کار با دشواری های متعدد مواجه می شوند. خوشبختانه راهنمایی استادان راهنما و مشاور تا حد زیادی از این دشواری ها می کاهد.
در واقع، پایان نامه گزارشی است کامل، از فرایند یافتن پاسخ یک پرسش یا یافتن راه حل یک مسئله که محققی آن را بر عهده گرفته و به پایان رسانده است، مشروط بر اینکه همه مراحل تحقیق را از زمانی که به شکل پرسش یا مسئله بوده، تا وقتی که به شکل نتایج مدون و مرتب که با تجزیه و تحلیل اعداد و مستدل شده است، را در بر گیرد.
مراحل اصلی اجرای پژوهش و نگارش پایان نامه عبارتند از: انتخاب موضوع، بررسی سابقه و پیشینه موضوع، اجرای پژوهش (انتخاب روش و جامعه پژوهش، نمونه گیری، گردآوری و تحلیل داده هاست)، تدوین پایان نامه و نگارش متن آن، و سرانجام ارائه گزارش شفاهی در جلسه دفاع و پاسخ گویی به داوران.
جایگاه پایان نامه در تولید دانش
حجم عمده ای از پژوهش های دانشگاهی در قالب پایان نامه ها انجام می شوند و بسیاری از مقالات علمی مستخرج از همین پایان نامه ها و رساله ها هستند. از این رو، پایان نامه ها نقش مهمی در تولید دانش جدید دارند. به بیان دیگر، پایان نامه نه تنها تمرین پژوهش برای دانشجویان است، خود یکی از روش های تولید دانش جدید محسوب می شود. تنها نکته ای که ممکن است سودمندی پایان نامه ها را در این فرایند تا حدودی کمرنگ سازد، عدم انتشار آنها در سطح وسیع است. زیرا معمولا علاوه بر نسخه ای که به داور برای ارزیابی ارائه می گردد، فقط چند نسخه محدود از هر پایان نامه تکثیر می شود. معمولا یک نسخه در گروه آموزشی و دانشکده، نسخه ای دیگر در کتابخانه دانشگاه محل تحصیل دانشجو و چند نسخه دیگر نیز نزد استاد راهنما و مشاور می ماند. در نهایت نسخه ای از هر پایان نامه در مراکز ملی علمی کشورها به امانت داده می شود. مثلا در ایران نسخه ای از تمام پایان نامه های دانشجویان سراسر کشور و دانشجویان ایرانی خارج از کشور در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) نگهداری می شود. بنابراین، در مجموع شاید حدود ده نسخه از هر پایان نامه تکثیر شود و این مسئله از سطح دسترس پذیری محتوای پایان نامه ها می کاهد. با این حال، استخراج مقاله از پایان نامه ها راهکار مؤثری برای ارتقای سطح دسترس پذیری اطلاعات آنهاست. در برخی از دانشگاهها نیز امروزه متن کامل پایان نامه ها به صورت الکترونیکی نگهداری می شود و با رعایت مقررات خاص امکان دسترسی به این آثار به صورت الکترونیکی پیش بینی شده است.
نقش استاد راهنما، مشاور و داور
استادان راهنما، مشاور و داور، نقش های ویژه ای در فرایند تدوین پایان نامه دارند. نقش استاد راهنما در این میان بسیار ممتاز است، زیرا او بیشترین تعامل را با دانشجو در تمام مراحل کار دارد و می تواند با رهنمودهای خود دانشجو را به مسیر درست پژوهش هدایت کند. البته نباید فراموش کرد که در نهایت مسئولیت اصلی هر پایان نامه با خود دانشجوست و استاد راهنما، همان طور که از نامش پیداست، فقط نقش راهنمایی دانشجو را بر عهده دارد.
استاد مشاور به عنوان ناظر بر فرایند اجرای پژوهش در مواردی که استاد راهنما تشخیص دهد، دیدگاه های مشورتی خود را در اختیار استاد راهنما و دانشجو قرار میدهد. اما معمولا تصمیم گیرنده اصلی در هدایت پایان نامه، استاد راهنماست و استاد مشاور بیشتر درباره کلیات موضوع، روش تحقیق و چگونگی مرور منابع یا موارد مشابه دیدگاه های خود را ارائه میدهد. البته این نقش مشاوره ای به هیچ وجه به معنای کم اهمیت بودن جایگاه استاد مشاور در فرایند پژوهش و تدوین پایان نامه نیست. بلکه این نوع تقسیم بندی کار به نوعی نشان از سهم بیشتری است که از استاد راهنما انتظار می رود و دانشجو نباید برای تمام جزئیات کار خود به استاد مشاور مراجعه کند. البته در عمل بسیار دیده شده است که استادان مشاور با حوصله فراوان و با سخاوتمندی قابل تقدیری در تمام مراحل تحقیق، دانشجویان را از دانش و تخصص خود بهره مند ساخته اند، و به نوعی همچون استاد راهنمای دوم هدایت پایان نامه را همراه با استاد راهنمای اصلی بر عهده داشته اند.
داوران، که حداقل یکی از آنان از دانشگاه دیگری انتخاب می شود، در زمینه موضوع مورد مطالعه تخصص کافی دارند و خود صاحب آثار و تحقیقات متعددی در آن زمینه هستند. از این رو، انتظار می رود استادان داور با توجه به تجربه و تخصصی که دارند بتوانند پایان نامه یا رساله ارائه شده را منتقدانه و منصفانه ارزیابی کنند. متن پایان نامه یا رساله مدتی قبل از تاریخ دفاع برای داوران ارسال می شود تا آنان وقت کافی برای مطالعه آن داشته باشند. پس از مطالعه متن، آنان در جلسه دفاع حاضر می شوند و پس از شنیدن توضیحات دانشجو، پرسشهای خود را مطرح می سازند و انتظار دارند دانشجو از عهده پاسخ گویی به این پرسش ها برآید.
جست و جو در منابع و تدوین پیشینه پژوهش
بی تردید هیچ پژوهشی در خلأ و بدون ارتباط با سایر مطالعات انجام نمی شود، و همواره هر محقق باید به نحوی پیوند تحقیق خود را با سایر تحقیقات نشان دهد. اساسا پژوهش خوب پژوهشی است که ادامه دهنده راهی باشد که دیگران پیموده اند، و خود نیز مبنای کارهای بعدی پژوهشگران آتی قرار گیرد. به بیان دیگر، هر طرح پژوهشی در شبکه ای از پیوندهای میان مطالعات هم موضوع و مرتبط قرار می گیرد، و ترسیم این پیوندها وظیفه ای است که در بخش مرور پیشینه پژوهش انجام می شود.
پایان نامه های تحصیلات تکمیلی نیز از این قاعده کلی مستثنی نیستند، و باید به نحوی پیوند موضوع خود را با آثار قبلی نشان دهند. در اغلب رشته ها، به ویژه در رشته های علوم انسانی و اجتماعی، این پیوند معمولا در فصل دوم پایان نامه ها ترسیم می شود، و اغلب با عنوان «ادبیات تحقیق» معرفی می گردد. البته این عنوان ترجمه تحت اللفظی اصطلاح انگلیسی آن است و چندان گویای نقش آن نیست. از این رو، بهتر است این فصل به عنوان «پیشینه پژوهش» معرفی شود، که عنوانی گویاتر از «ادبیات تحقیق» به نظر می رسد.
برای بررسی پیشینه موضوع تحقیق، دانشجو باید با تعیین دقیق حوزه مورد مطالعه و استفاده از کلیدواژه های اصلی به پایگاه ها و بانک های اطلاعاتی مراجعه کند و به کاوشی عمیق و همه جانبه بپردازد. به سخنی دیگر، در این مرحله باید پژوهشگر به تدوین «استراتژی جست وجو» بپردازد. استراتژی جست و جو به معنای شناسایی مناسب ترین کلیدواژه ها و ترکیب آنها به کمک «عملگرهای منطقی» است، تا بهترین نتیجه از جستوجو در پایگاه های اطلاعاتی به دست آید.
گردآوری و تحلیل داده ها
گردآوری و تحلیل داده های پژوهشی بخشی حیاتی و بنیادی در همه انواع تحقیقات علمی است. به بیان دیگر، در تمام پژوهشها داده هایی گردآوری شده و به شکلی تنظیم، خلاصه سازی، توصیف، مقایسه و در نهایت تحلیل و تفسیر می شوند. فقط نوع داده های گردآوری شده و چگونگی تحلیل آنها متفاوت است. گاه داده ها کمی و آماری و گاه کیفی و تفسیری اند. گاه از دل طرحها و محیط های آزمایشگاهی استخراج می شوند و گاه در محیط واقعی و طبیعی به دست می آیند. ابزار گردآوری نیز بسیار متنوع است. مثلا در حوزه های علوم اجتماعی و انسانی معمولا مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، اسناد و مدارک تاریخی، گروه های کانونی و موارد مشابه از اصلی ترین ابزارها محسوب می شوند. در مقابل علوم پایه و انواع رشته های مهندسی ابزارهای خاص خود را دارند. به هر حال، داده موردنظر هرچه باشد و به هر شکل که گردآوری شود، باید در گردآوری و تحلیل آن اصول پایه رعایت شود.
ارائه یافته ها و تفسیر نتایج
بهترین مجموعه داده های گردآوری شده اگر به دقت تحلیل نشوند و نتایج این تحلیل به روشنی و با ذکر جزئیات کافی به خوانده ارائه نشود، عملا فرایند دشوار گردآوری و تحلیل بی نتیجه مانده است. از این رو دانشجویان باید یافته ها و آموخته های خود را از فرایند گردآوری و تحلیل داده ها به روشنی و با دقت کافی در پایان نامه منعکس سازند. این انعکاس باید به نحوی باشد که خواننده پایان نامه بتواند تصویری از آنچه دانشجو طی اجرای پژوهش موفق به کشف آن شده است، در ذهن خود ترسیم کند. یافته های ارائه شده در پایان نامه باید مستند و به طور کامل متکی بر دادههای گردآوری شده در همان پژوهش باشد. چنانچه قرار است مقایسه ای نیز میان یافته های پژوهش با آثار قبلی صورت پذیرد، این مقایسه فقط باید با آثاری صورت گیرد، که قبلا در فصل مربوط به «پیشینه پژوهش» به آنها اشاره شده است.
نگارش متن اصلی
پس از اجرای پژوهش، زمان نگارش متن اصلی فرامیرسد. البته با توجه به اینکه قبلا پروپوزال پایان نامه و پیشینه پژوهش تدوین شده، شروع نگارش به معنای شروع از نقطه صفر نیست. بلکه در این مرحله دانشجو باید به سازماندهی و بسط مطالب گردآوری شده بپردازد. در نگارش متن پایان نامه باید تمام اصول نگارش علمی که در مقدمه به آنها اشاره شد، رعایت شود. متن پایان نامه باید روان و عاری از ابهام باشد. بین اجزای متن باید نوعی پیوستگی منطقی دیده شود که تمام اجزای آن را به هم مرتبط سازد. علاوه بر این، متن پایان نامه باید یک دست باشد و دانشجو در تمام بخش های آن به تعاریف عملیاتی ارائه شده در ابتدای پایان نامه وفادار بماند.
حضور در جلسه دفاع
در اغلب دانشگاه های دنیا دانشجویان تحصیلات تکمیلی موظفند پس از اتمام نگارش پایان نامه، آن را به دانشگاه تحویل دهند و پس از تعیین داور یا داوران پایان نامه در جلسه ای رسمی حضور یابند، و ضمن ارائه گزارشی شفاهی از کار خود، به پرسش های داوران و پرسشهای احتمالی سایر حاضران پاسخ دهند. در جلسه دفاع مهارت های سخنرانی دانشجو نقشی اساسی دارد، زیرا او ناچار است روایتی صادقانه از ماه ها تلاش خود را در زمانی کوتاه که معمولا بین سی تا ۴۵ دقیقه پیش بینی می شود، ارائه کند. بدیهی است که در زمان اندکی که برای ارائه در نظر گرفته می شود، باید به مهمترین نکات اشاره شود. در غیر این صورت حاضران در جلسه دفاع نمی توانند برداشت درست و دقیقی از فرایند پژوهش به دست آورند. در بسیاری از کشورهای دنیا، از جمله در ایران، جلسه دفاع عمومی است و همه علاقه مندان می توانند در آن شرکت کنند. اما در برخی از کشورها، از جمله انگلستان، جلسه دفاع تنها با حضور دانشجو و داوران داخلی و خارجی برگزار می شود. چنانچه استاد راهنما یا مشاور نیز تمایل داشته باشند، می توانند در این جلسه شرکت کنند. اما فقط دانشجو باید به پرسشهای داوران پاسخ دهد و استاد راهنما یا مشاور فقط می توانند نظاره گر این گفت وگو باشند. داور خارجی که نقش اصلی را در مدیریت جلسه دفاع دارد، از دانشگاهی غیر از دانشگاه محل تحصیل دانشجو دعوت می شود و به همین دلیل داور خارجی نام دارد.
در بسیاری از جلسات دفاع دیده می شود که دانشجویان با استفاده از امکانات نمایشی نرم افزاهایی مثل پاورپوینت به ارائه بخش هایی از پایان نامه می پردازند، که دقیقا به همان ترتیبی است که در متن پایان نامه آمده است. اگرچه استفاده از پاورپوینت و ابزارهای نمایشی مشابه بر جذابیت ارائه می افزاید، هیچ الزامی وجود ندارد که دانشجو اسلایدها را یکی پس از دیگری به ترتیب نمایش دهد، و تنها به خواندن محتوای اسلایدها بسنده کند. زیرا بهتر است او ضمن استفاده از این امکانات روایت پژوهش خود را به زبانی ساده برای حاضران تعریف کند. زیرا متن پایان نامه قبل از جلسه در اختیار داوران بوده و پس از آن در اختیار سایر علاقه مندان قرار خواهد گرفت. از این رو، جلسه دفاع فرصتی است که پژوهشگر، که در اینجا دانشجوست، به زبان خود داستان پژوهش خویش را همراه با فرازها و فرودهای آن روایت کند. علاوه بر این نباید فراموش کرد که این جلسه فرصتی است که دانشجو از کاستیها و اشکالات احتمالی متن پایان نامه مطلع شود و قبل از ارائه نسخه نهایی، به رفع این اشکالات بپردازد.
ضمنا نباید فراموش کرد که تقریبا در همه جلسات دفاع داوران پیشنهادهایی برای بهبود کار ارائه می دهند که اغلب نیز این پیشنهادها سودمند است. زیرا داور یا داوران از زاویه ای تازه به متن پایان نامه نگاه می کنند و ممکن است نکاتی از دید دانشجو و استاد راهنما پنهان مانده باشد، که جلسه دفاع فرصت خوبی برای رفع آنهاست. از این رو، چنانچه تذکراتی برای ایجاد تغییرات در متن پایان نامه داده می شود، باید از این نکات استفاده کرد و اشکالات مطرح شده را نوعی خرده گیری تلقی نکرد. در جلسه دفاع دانشجو باید کاملا آرام و خونسرد باشد و از دلهره و نگرانی بی مورد بپرهیزد. این جلسه خود نوعی تمرین یادگیری است، و افراد حاضر در آن بیشتر مشتاق شنیدن یافته های پژوهش انجام شده هستند و اگر پرسش یا نظری مطرح می شود به دلیل توجه به کاری است که انجام شده است. از سویی دیگر، بسیاری اصلاحاتی در متن از پرسش های مطرح شده در جلسه دفاع می توانند افق های تازه ای در ذهن پژوهشگر باز کنند و مسیرهای تازه ای برای استمرار پژوهش بگشایند. همچنین، باید به خاطر داشت که قرار نیست هیچ پژوهشی خود به تنهایی نقطه پایانی بر یک حوزه مطالعاتی محسوب شود، و عاری از هرگونه نقص و عیب باشد. به همین دلیل، نباید نگران پرسش های داوران و حاضران در جلسه بود و باید از دیدگاه های آنان استقبال کرد. توصیه می شود دانشجویانی که در جلسه دفاع از پایان نامه خود حاضر می شوند، نکات مطرح شده را یادداشت کنند، و به ترتیب به آنها پاسخ گویند. پاسخ به این پرسش ها به معنای توجیه کاری که انجام شده نیست، بلکه به معنای تشریح نکاتی است که مبهم مانده است.
پس از جلسه دفاع
جلسه دفاع آخرین مرحله در کار تدوین و نگارش پایان نامه نیست. زیرا معمولا پس از آن دانشجو باید اقداماتی تکمیلی را انجام دهد. معمولا در جلسه دفاع داوران از دانشجو می خواهند اصلاحاتی در متن پایان نامه اعمال کند. اگر حجم این اصلاحات کم باشد، فقط کافی است که استادان راهنما و مشاور اعمال اصلاحات را تأیید کنند. اما اگر موارد مطرح شده، کلی و اساسی باشد باید به تأیید مجدد استادان داور برسد. علاوه بر این، توصیه می شود دانشجویان مقاله ای از پایان نامه خود استخراج کنند و با انتشار آن امکان دسترسی افراد بیشتری را به پژوهش اجراشده و نتایج آن فراهم آورند.
اخلاق پژوهش
نگارش پایان نامه به عنوان نخستین کار پژوهشی جدی دانشجویان فرصت خوبی برای تمرین اخلاق پژوهش است. منظور از اخلاق پژوهش رعایت تمام نکات اخلاقی در حفظ حریم و حقوق افرادی است که به نحوی با پژوهش ما مرتبط هستند. مثلا حقوق مؤلفانی که آثارشان را مطالعه کرده ایم، با استناد به آن آثار رعایت شود. در ضمن اطلاعات شخصی و محرمانه کسانی که به پرسشنامه تحقیق ما پاسخ گفته اند باید محفوظ و مخفی بماند. همچنین، صداقت در بیان یافته های پژوهش به همان شکل که هستند، حتی اگر با پیش فرض ها و فرضیه های ما همخوانی ندارند، جزء مصادیق اخلاق پژوهش است. پژوهشگر باید در گزارش تحقیق خود صادق، امین، منصف، و بی طرف باشد. سوگیری در پژوهش به هر شکل و در هر مرحله که اتفاق افتد تنها پژوهشگر را از درک واقعیت ها باز می دارد.
تعامل با استاد راهنما و سایر موارد
دانشجویان در اجرای پژوهش خود و تدوین پایان نامه از راهنمایی استاد راهنما و مشاوره استاد مشاور بهره مند می شوند. این وظیفه دانشجوست که با تدبیری منطقی بیشترین بهره را از دانش استادان راهنما و مشاور ببرد. یکی از مشکلات رایج در این تعامل عدم وجود تعریفی مشخص از هدایت و مشاوره پایان نامه است. به بیان دیگر، ممکن است برخی از دانشجویان تعریف واقع بینانه ای از نقش استاد راهنما و مشاور نداشته باشند. هدایت پایان نامه از سوی استاد راهنما الزاما به معنای حضور مستمر و گام به گام او در تمام جزئیات و تمام مراحل تحقیق نیست. بلکه استاد راهنما باید دانشجو را به مسیر درست پژوهش هدایت کند، و او را از حرکت در مسیر اشتباه باز دارد. وظیفه دیگر استاد راهنما و مشاور طرح سؤالاتی است که ذهن دانشجو را به تکاپو و جنب و جوش بیشتر و مطالعه و جست وجوی گسترده تر در منابع ترغیب کند.
روش های تماس
تلفن دفتر مرکزی-خطوط ویژه: 02188524117-02188524118
وب سایت: https://www.118daneshgah.com
تلگرام – واتس اپ: 09102340118
اینستا گرام: 118daneshgahcom@
ایمیل: info@118daneshgah.com
پیامک: 50002357
کلید واژه ها و برچسب ها: مشاوره و انجام و نگارش پایان نامه کارشناسی ارشد+مشاوره و انجام و نگارش پروپوزال کارشناسی ارشد+مشاوره و انجام و نگارش پروپوزال دکتری+مشاوره و انجام و نگارش رساله دکتری+مشاوره و انجام پروژه های دانشگاهی+مشاوره و نگارش مقاله کنفرانسی+مشاوره و نگارش مقاله پژوهشی+مشاوره و+نگارش مقاله ترویجی+مشاوره و نگارش مقاله مروری+فرمت بندی مقاله+سابمیت مقاله+نگارش پایان نامه حقوق+نگارش رساله دکتری حقوق+نگارش رساله دکتری مدیریت+نگارش پایان نامه آموزش زبان انگلیسی+نگارش رساله دکتری آموزش زبان انگلیسی+نگارش پایان نامه ارشد مدیریت مالی +نگارش پروپوزال دکتری حسابداری+نگارش رساله دکتری حسابداری